Ελεύθερο λογισμικό και κομμουνισμός (7 θέσεις για συζήτηση).

1. Ο Μαρξ είχε γράψειⁱ ότι ο χερόμυλος δίνει την κοινωνία του φεουδάρχη, και η ατμομηχανή την κοινωνία του καπιταλιστή. Θα μπορούσαμε να γενικεύσουμε λέγοντας ότι η χειροτεχνική παραγωγή είναι η υλική βάση για τους προκαπιταλιστικούς σχηματισμούς και η μηχανική παραγωγή για τον καπιταλισμό. Ποιά όμως είναι η υλική βάση για τον κομμουνισμό; Ο ίδιος, πέρα απο μερικές νύξεις στα Grundrisse για την γενική διάνοια, δεν μπορούσε για αντικειμενικούς λόγους να φανταστεί κάτι διαφορετικό απο την μηχανική παραγωγή, ίσως σε μια πιο αυτοματοποιημένη εκδοχή της. Και η βασική θέση που κυριαρχεί στο έργο του είναι ότι η μηχανική παραγωγή, η βιομηχανία, είναι κοινή υλική βάση και του καπιταλισμού και του κομμουνισμού. Αυτό δημιούργησε μια σειρά παρενέργειες, θεωρητικές και πολιτικές. Ένα θεωρητικό επακόλουθο ήταν η αντίληψη για μια υπερωριμότητα της επανάστασης ήδη απο τον 19ο αιώνα. Όμως δεν ήταν έτσι. Αυτό ίσως εξηγούσε σε μεγάλο βαθμό την ήττα των επαναστάσεων στην Δύση. Αυτό ίσως εξηγεί τον δρόμο που πήρε η προσπάθεια σοσιαλιστικής οικοδόμησης στην Ρωσία όπου έγινε μεν επανάσταση λόγω συσσώρευσης πολλών εκρηκτικών πολιτικών αντιθέσεων, αλλά πήρε μια σειρά χαρακτηριστικά που την οδήγησαν να μοιάζει σαν μια παραλλαγή κρατικού καπιταλισμού, και σε κάποια στιγμή κατέρρευσε. Προσπάθεια που τώρα φαίνεται ότι ήταν θνησιγενής εφ όσον δεν ακολουθήθηκε απο την αναπτυγμένη Δύση. Η ανωριμότητα για την επανάσταση οδηγούσε σε μια αδυναμία κατάκτησης της ηγεμονίας και σε έναν πραξικοπηματισμό (μπλανκισμό) στην στρατηγική και πολιτική των επαναστατικών κομμάτων τον 20ο αιώνα. Τέλος αυτό εξηγεί σε μεγάλο βαθμό την σχετική αδιαφορία της ΕΣΣΔ για τις νέες τεχνολογίες και την ήττα της τελικά στην οικονομική άμιλλα με τον καπιταλισμό. Το “ανώτερο” σύστημα στην θεωρία δεν μπορούσε να το αποδείξει αυτό στην πράξη. Το κομμουνιστικό ιδανικό ταυτίστηκε (φυσικά και με την συμβολή της αστικής προπαγάνδας αλλά και απο την εικόνα της ΕΣΣΔ) με κοινωνίες ελλείψεων σε αγαθά, σχετικά οικονομικής αναποτελεσματικότητας και ανελευθερίας, δηλαδή ακριβώς το αντίθετο με τα οράματα των μαρξιστών. Ο κλασσικός μαρξισμός ήταν -σχηματικά μιλώντας και παρά τις πολλές μεγαλοφυείς επεξεργασίες του- ο μαρξισμός της εποχής της μηχανικής παραγωγής και της σχετικής ανωριμότητας για την εγκαθίδρυση του κομμουνισμού. 
    
2. Σήμερα, ξαναδιαβάζοντας τα Grundrisse, και στηριγμένοι τόσο στην εμπειρία απο την ίδια την ΕΣΣΔ, αλλά κύρια στις επιστημονικές, τεχνολογικές και παραγωγικές εξελίξεις μπορούμε να διατυπώσουμε μια νέα βασική, κρίσιμη θέση: υλική βάση του κομμουνισμού είναι οι νέες τεχνολογίες κυρία στον τομέα της πληροφορίας. Σε αυτόν τον κλάδο, ακόμα και στα πλαίσια της καπιταλιστικής κοινωνίας, αρχίζουν να εμφανίζονται κομμουνιστικές μορφές παραγωγής, δηλαδή μορφές δημιουργικής εργασίας που δεν προσφέρεται κυρίως χάριν αμοιβής αλλά χάριν της ευχαρίστησης της δημιουργίας, που το παραγόμενο προϊόν δεν είναι καπιταλιστική ιδιοκτησία αλλά ανήκει σε όλην την κοινωνία και με οργανωτικές μορφές χωρίς αυστηρή ιεραρχία, με βάση κοινότητες εθελοντών. Μια χαρακτηριστική περίπτωση είναι η παραγωγής λογισμικού ανοικτού κώδικα, με πιο γνωστό προϊόν το λειτουργικό Linux, και τα χιλιάδες προγράμματα που το συνοδεύουν. Πριν όμως μιλήσουμε περισσότερο για αυτό, ας προσπαθήσουμε να ορίσουμε το τι είναι σοσιαλισμός και τι κομμουνιστικός τρόπος παραγωγής.
   
   
3. Ο σοσιαλισμός δεν είναι τρόπος παραγωγής. Είναι μια μεταβατική κοινωνία στην οποία συνυπάρχουν διαφορετικοί (συνήθως τέσσερις) τρόποι παραγωγήςⁱⁱ: ιδιωτικοκαπιταλιστικός, κρατικοκαπιταλιστικός, κομμουνιστικός (τυπικά ή πραγματικά, θα εξηγήσουμε παρακάτω τι εννοούμε με αυτό), απλής εμπορευματικής παραγωγής. Τι τον διαφοροποιεί απο τον καπιταλισμό; Πρώτον ότι η εξουσία έχει αλλάξει χέρια, άρα παίρνονται σε εκτεταμένη βάση μέτρα σε όφελος των εργαζομένων και δεύτερο, και σαν συνέπεια της εξουσίας των εργαζομένων, έχουμε μια συνειδητή πολιτική πορεία ενίσχυσης του κομμουνιστικού τρόπου και περιορισμού του ιδιωτικοκαπιταλιστικού. Σε κάποια φάση σαν αποτέλεσμα της πολιτικής ενίσχυσης του, αλλά κύρια γιατί έχει γίνει τεχνική και οικονομικά αναγκαιότηταⁱⁱⁱ, ο κομμουνιστικός τρόπος κυριαρχεί, και αρχίζει αυτός να επικαθορίζει τους άλλους συνυπάρχοντες τρόπους, αλλά και όλην την κοινωνική οργάνωση και το εποικοδόμημα. Τότε μπορούμε να μιλάμε για την κομμουνιστική κοινωνία (και όχι απλά για κομμουνιστικό τρόπο παραγωγής), όχι όμως σαν ένα τέλος, αλλά σαν μια καμπή, ένα ορόσημο, της κοινωνικής εξέλιξης. 
    
4. Τι είναι όμως ο κομμουνιστικός τρόπος παραγωγής; παραγωγής, και όχι διανομής^iv όπως όπως πολλές φορές κάποιοι καταλαβαίνουν. Χαρακτηρίζεται λοιπόν απο παραγωγή που δεν γίνεται για το κέρδος αλλά παράγει αξίες χρήσης, επομένως ή ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής δεν μπορεί παρά να είναι κοινωνική. Επίσης απο την ύπαρξη δημιουργικής εργασίας, που σημαίνει να έχει ελαχιστοποιηθεί η βλαβερή, κουραστική μονότονη μηχανική παραγωγή και να έχει αντικατασταθεί απο μια αυτοματοποιημένη παραγωγή, που επιτρέπει ο κύριος όγκος της εργασίας να μετατραπεί σε μια παραλλαγή ερευνητικής, επιστημονικής και καλλιτεχνικής απασχόλησης. Τέλος χαρακτηρίζεται απο την ύπαρξη συντροφικών, συνεργατικών σχέσεων, ή με άλλα λόγια το ξεπέρασμα της καπιταλιστικής ιεραρχίας, το ξεπέρασμα της αντίθεσης μεταξύ διεύθυνσης και εκτέλεσης, πνευματικής και μη-πνευματικής εργασίας. Και εδώ η αυτοματοποίηση είναι απαραίτητη προϋπόθεση, αλλά μόνο προϋπόθεση. Μόνο η ταξική πάλη και ο χαρακτήρας της νέας εξουσίας μπορεί να εγγυηθεί το τελικό αποτέλεσμα^v. Έχουμε λοιπόν σήμερα παραγωγή που να συγκεντρώνει κάποια απο αυτά τα χαρακτηριστικά, δηλαδή όχι παραγωγή για το καπιταλιστικό κέρδος, σχετικά δημιουργική εργασία, συντροφικές συνεργατικές σχέσεις και όχι ιεραρχίες. Έχουμε σε τουλάχιστον δυο τομείς^vi. Ό ένας είναι στην δημιουργία ελεύθερου λογισμικού απο εθελοντικές κοινότητες χρηστών, και ο δεύτερος σε κάποιες υπηρεσίες, με χαρακτηριστική, αλλά όχι μοναδική περίπτωση, το δημόσιο σχολείο. Φυσικά υπενθυμίζουμε ότι στα πλαίσια της καπιταλιστικής κοινωνίας ο κυρίαρχος τρόπος παραγωγής αλλοιώνει σε μεγάλο βαθμό πολλά απο τα χαρακτηριστικά του κομμουνιστικού, και μερικές φορές μάλιστα σε σημαντικό βαθμό^vii. 
    
5. Ήδη στην παραγωγή προϊόντων λογισμικού ανοικτού κώδικα ο νέος τρόπος παραγωγής^viii γίνεται σταδιακά τεχνικά ανώτερος^ix και μπορεί αν όχι να κυριαρχήσει, τουλάχιστον να κερδίσει σημαντικό έδαφος^x. Θα μπορούσε να απογειωθεί με την παραμικρή πολιτική στήριξη, πχ μια αριστερή κυβέρνηση μπορεί να πάρει μέτρα όπως: διδασκαλία στο σχολείο του Linux, η χρήση ελεύθερου λογισμικού στο δημόσιο, αντί των πατενταρισμένων και πανάκριβων προϊόντων της Microsoft, η ενίσχυση ερευνητικών προγραμμάτων και κλάδου προϊόντων πληροφορικής για την υλική παραγωγή (τρισδιάστατοι εκτυπωτές, φτηνά εργαλεία στηριγμένα σε ελεύθερο λογισμικό κτλ). Η νίκη του ελεύθερου λογισμικού απέναντι στις πατέντες και τις Microsoft-Apple, θα δημιουργούσε και μια αντίστοιχη συνείδηση, ιδιαίτερα στην νεολαία, θα μπορούσε να καταστήσει ηγεμονικές τις κομμουνιστικές αντιλήψεις, και να επιταχύνει τις εξελίξεις. Σε αυτό το σημείο χρειάζεται να προσπαθήσουμε να διακριβώσουμε την διαλεκτική της μετάβασης απο ένα παλιό σε ένα καινούργιο τρόπο παραγωγής.

6. Ο Μαρξ παρατηρώντας τους πραγματικούς ιστορικούς δρόμους περάσματος απο την φεουδαρχία στον καπιταλισμό διατύπωσε την ιδέα ενός περάσματος σε δύο στάδια: ένα πρώτο, αυτό της λεγόμενης τυπικής υπαγωγής στην βάση παλιάς τεχνολογίας και με την παλιά οργάνωση της παραγωγής. Ήταν η περίπτωση της χειροτεχνίας (μανιφακτούρας, βιοτεχνίας). Ο νέος τρόπος στην συνέχεια δημιουργεί δικό του, ειδικό τρόπο οργάνωσης της παραγωγής και δική του τεχνική και υλική βάση. Τότε έχουμε πραγματική υπαγωγή. Για τον καπιταλισμό αυτός ο ειδικός τρόπος ήταν η βιομηχανία, και την υλική βάση την έδωσε η επιστημονική επανάσταση. Λογικά θα μπορούσε κανείς να υποθέσει μια αντίστοιχη διαδικασία και για το πέρασμα στον κομμουνισμό. Αντίθετα όμως στην ΕΣΣΔ καθ' όλην την διάρκεια της οικοδόμησης παρέμεινε σαν τεχνική βάση η βιομηχανία και η μηχανική παραγωγή. Και εδώ σε αναλογία μπορούμε να μιλήσουμε μόνο για τυπική υπαγωγή στον κομμουνισμό. Μόνο με την συνειδητή στροφή της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων στις νέες τεχνολογίες θα είχαμε δυνατότητα να περάσουμε σε πραγματική υπαγωγή, που εξασφαλίζει ένα κάποιο σημείο μη επιστροφής, αν και αυτό μάλλον προϋποθέτει παγκόσμια επικράτηση και όχι σε λίγες και σχετικά αδύνατα αναπτυγμένες χώρες. 
    
7. Το παραπάνω θεωρητικό σχήμα, και παίρνοντας υπ όψιν τις διευκρινήσεις για την συνάρθρωση περισσότερων του ενός τρόπου παραγωγής, θα μπορούσε να συγκεκριμενοποιηθεί περίπου ως εξής: σε ένα πρώτο στάδιο σε νέους κλάδους πρωτοεμφανίζονται μορφές του νέου τρόπου, αν και με στρεβλό τρόπο, επικαθοριζόμενες απο τον παλιό. Όσο αποδείχνεται η τεχνική και οικονομική τους ανωτερότητα διευρύνονται, και κατακτούν κάποιο σημαντικό χώρο. Αυτό επιτρέπει να διαδοθούν και οι αντίστοιχες ιδέες, να αρχίσουν να ηγεμονεύουν. Κάπου εκεί και σαν αποτέλεσμα και της πολιτικής συγκυρίας και των αντιφάσεων της πολιτικής σφαίρας, γίνεται δυνατό να αλλάξει χέρια η πολιτική εξουσία, που καταλαμβάνεται απο τις κοινωνικές δυνάμεις που εκπροσωπούν τον νέο τρόπο παραγωγής. Αυτό απελευθερώνει την δυναμική του νέου τρόπου αλλά και των νέων κλάδων στους οποίους αυτός εμφανίζεται με αποτέλεσμα στο να μετατραπεί σε κυρίαρχο. Σε μια τέταρτη φάση μετασχηματίζει και τους υπόλοιπους κλάδους οι οποίοι ήταν μέχρι τώρα οργανωμένοι με τον παλιό τρόπο παραγωγής, αλλά και ολόκληρη την κοινωνία. Αυτή περίπου ήταν και η ιστορία αντικατάστασης του φεουδαρχικού τρόπου παραγωγής σαν κυρίαρχου από τον καπιταλιστικό. Έτσι φαίνεται θα αντικατασταθεί και ο καπιταλιστικός απο τον κομμουνιστικό. Οι εξελίξεις αυτές είναι μακρόχρονες, για τον καπιταλισμό διήρκεσαν πάνω απο δυο αιώνες. Βλέπουμε δυο παράλληλα προτσές. Ένα οικονομικό-τεχνικό, ένα πολιτικό. Και στα δύο κυριαρχεί η ταξική πάλη, αλλά με άλλες μορφές. Σε όλη αυτή την διαδικασία η αλλαγή εξουσίας, η πολιτική επανάσταση, είναι σημείο καμπής. Οι οικονομικές εξελίξεις διαμεσολαβούνται απο την ταξική πάλη, όχι με την έννοια ότι μπορούν να δημιουργηθούν αυθαίρετα, αλλά για να κυριαρχήσουν. Φυσικά για να γίνει η διαδικασία ανεπίστρεπτη πρέπει να έχουμε σε κάποια προχωρημένη φάση ουσιαστική, πραγματική υπαγωγή, όταν δηλαδή οι νέες τεχνολογίες είναι αποφασιστικές όχι μόνο στους κλάδους της πληροφορικής αλλά σε όλην την κλίμακα της παραγωγής: και στην πρωτογενή και στην δευτερογενή, και στην τριτογενή. Όταν δηλαδή οι σπόροι σχεδιάζονται, όταν η γη καλλιεργείται με αυτοματοποιημένα συστήματα, όταν τα ζώα εκτρέφονται με ρομπότ, όταν η υλική παραγωγή και οι υπηρεσίες έχουν σχεδόν πλήρως αυτοματοποιηθεί. Τότε και ο μεγάλος όγκος της εργασίας θα είναι ερευνητική, επιστημονική, θα έχουμε κυριαρχία του κομμουνισμού. Αυτό φυσικά δεν είναι υπόθεση μιας χώρας, ούτε ομάδας χωρών, αλλά της ενοποιημένης σε παγκόσμια κλίμακα ανθρωπότητας.

i Μαρξ, η αθλιότητα της φιλοσοφίας, χ.χ.ε, Νέοι Στόχοι, σελ. 107.

ii Γενικότερα σε μια κοινωνία, ή αλλιώς κοινωνικό σχηματισμό, δεν υπάρχει μόνο ένας τρόπος παραγωγής, όπως η έκφραση “σήμερα έχουμε καπιταλισμό”, μπορεί να αφήνει να εννοηθεί. Συνυπάρχουν περισσότεροι τρόποι παραγωγής, αλλά όχι ισότιμα. Ένας είναι κυρίαρχος, και αυτός επικαθορίζει, αλλοιώνει και τους υπόλοιπους. Υπάρχει λοιπόν ο κυρίαρχος, πιθανά υπολείμματα παλιότερων τρόπων, και σπέρματα του καινούργιου τρόπου που υπό κάποιες προϋποθέσεις, μέλλει να αντικαταστήσει σαν κυρίαρχος τον σημερινό. Πχ στην Ελλάδα σήμερα έχουμε φυσικά τον κυρίαρχο ιδιωτικοκαπιταλιστικό, τομείς κρατικοκαπιταλιστικού που φθίνουν και ιδιωτικοποιούνται, ελάχιστα υπολείμματα φεουδαρχικά (κλειστά επαγγέλματα), σε μεγάλη έκταση τον τρόπο της μικρής ή απλής εμπορευματικής παραγωγής, και ορισμένες μορφές κομμουνιστικής παραγωγής. Για να μην πούμε ότι περιθωριακά παρατηρούνται και φαινόμενα δουλείας με το τράφικινγκ και κάποιες γυναίκες μετανάστριες που στερούνται την ελευθερία τους κλεισμένες σε κυκλώματα πορνείας.

iii Μια εκδήλωση αυτής της τάσης είναι οι μεταφορντικές μέθοδοι οργάνωσης της εργασίας. Είναι η προσπάθεια στα πλαίσια του καπιταλισμού να αξιοποιηθούν οι νέες ανάγκες για μη-ιεραρχική, συνεργατική οργάνωση που απαιτούν οι νέες τεχνολογίες για να είναι αποδοτικές.

iv Κομμουνιστική διανομή είναι αυτή που ο καθένας παίρνει “σύμφωνα με τις ανάγκες του”. Αυτή φυσικά αντιστοιχεί στην κομμουνιστική παραγωγή, αλλά παρατηρούμε ότι μορφές κομμουνιστικής διανομής υπάρχουν και σήμερα: το δωρεάν σχολείο για όλους, η δωρεάν υγεία, το λεγόμενο ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα, και γενικά όλες τα είδη και υπηρεσίες που παραχωρούνται χωρίς ισοδύναμο και με βάση τις ανάγκες. Επειδή σήμερα πηγάζουν απο τον πολιτικό συσχετισμό δυνάμεων και όχι από μια κυριαρχία του κομμουνιστικού τρόπου παραγωγής, είναι ασταθείς και μπορεί να παίρνονται πίσω όταν ο συσχετισμός αλλάξει.

v Εδώ πρέπει να αποφύγουμε ένα διπλό λάθος. Όσο λαθεμένο είναι ότι μπορούμε να έχουμε κομμουνισμό μόνο και μόνο επειδή το θέλουμε, βολονταριστικά, χωρίς τις απαραίτητες υλικές προϋποθέσεις, άλλο τόσο λαθεμένο είναι να νομίζουμε ότι οι εξελίξεις στην παραγωγή και τεχνολογία θα οδηγήσουν απο μόνες τους σε αλλαγή στις παραγωγικές σχέσεις, στον κομμουνισμό, χωρίς πολιτικές και ιδεολογικές αλλαγές. Η ταξική πάλη τελικά διαμεσολαβεί όλες τις σχετικές αλλαγές.

vi Για τις κρατικές επιχειρήσεις: κρατικοκαπιταλιστικές είναι όσες παράγουν με σκοπό το κέρδος και για την αγορά, και με καπιταλιστικά κριτήρια, και μόνο η νομική ιδιοκτησία ανήκει στο αστικό κράτος, άρα με μια έννοια συλλογικά στην αστική τάξη. Τέτοιες σήμερα είναι πχ ο ΟΤΕ που ανταγωνίζεται άλλες ιδιωτικές και είναι στο χρηματιστήριο. Παράλληλα όμως υπάρχουν κρατικές επιχειρήσεις που δεν παράγουν για το κέρδος αλλά αξίες χρήσης, όπως πχ το δημόσιο σχολείο, ή οι επιχειρήσεις νερού. Οι υπηρεσίες μπορεί να τιμολογούνται ώστε να καλύπτονται τα έξοδα διαχείρισης και νέων επενδύσεων, όπως πχ στην ΕΥΔΑΠ , ή να διανέμονται δωρεάν, “σύμφωνα με τις ανάγκες”, όπως του δημόσιου σχολείου, ή παλιά ο ΟΕΚ πριν καταργηθεί (κομμουνιστική διανομή). Αν η εξουσία αλλάξει χέρια και αποκοπεί ο ομφάλιος λώρος με τον ιδιωτικοκαπιταλιστικό τομέα (προμήθειες, τιμολογιακή πολιτική), τότε παρόλο που θα κυριαρχεί στην υπόλοιπη οικονομία ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής, οι επιχειρήσεις αυτές θα υπάγονται στον κομμουνιστικό τομέα, αν και αυτές που στηρίζονται στην μηχανική παραγωγή θα υπάγονται τυπικά, μιας και θα είναι οργανωμένες με τα χαρακτηριστικά της καπιταλιστικής επιχείρησης, δηλαδή με την ιεραρχία, και τις παραδοσιακές διαιρέσεις των λειτουργιών διεύθυνσης-εκτέλεσης, και πνευματικής και χειρωνακτικής εργασίας.

vii Έτσι παράλληλα με τα χαρακτηριστικά που αναφέραμε βλέπουμε και τα σημάδια του καπιταλισμού, όπως η προσπάθεια αναζήτησης χορηγών, η μερική στήριξη σε καπιταλιστικές εταιρείες, κτλ όσον αφορά την παραγωγή λογισμικού, ή τα αρνητικά φαινόμενα που παρατηρούνται στη δημόσια εκπαίδευση.

viii Οι ίδιες οι κοινότητες και το κίνημα του ελεύθερου λογισμικού, ονομάζει τον τρόπο δουλειά τους “ομότιμο”. Σημασία δεν έχει φυσικά η ονομασία αλλά τα χαρακτηριστικά, που είναι ταυτόσημα με του κομμουνιστικού τρόπου.

ix Εκτός απο το εμπειρικό παράδειγμα του κλεισίματος των εγκυκλοπαιδειών Encarta και Britanica κάτω απο τον ανταγωνισμό της Wikipedia, την τεχνική αρτιότητα του ελεύθερου λογισμικού και την συνεχή βελτίωση του απο χιλιάδες χρήστες λόγω του ανοικτού κώδικα, να αναφέρουμε ότι η αξία της πληροφορίας αυξάνει όσο διασπείρεται, άρα οι πατέντες και οι εμπορικοί περιορισμοί είναι μη αποδοτικοί. Αυτό δείχνει ότι οι νέες κομμουνιστικές σχέσεις γίνονται τεχνική αναγκαιότητα τουλάχιστον σε αυτόν τον κλάδο.

x Σημαντικά βοηθάει και το γεγονός ότι μπορεί να παραχθεί τεράστιος όγκος αξίας χρήσης με ελάχιστα μέσα, με μόνο το απλό εργαλείο του προσωπικού υπολογιστή. Ας κάνουμε υποθετικά έναν υπολογισμό. Ένα πρόγραμμα που χρησιμοποιούν πχ 1 εκατομμύριο χρήστες και πουλιέται πχ €50 το κομμάτι (υπάρχουν βέβαια προγράμματα που πουλιούνται και 500, ή και παραπάνω ευρώ) αντιστοιχεί σε ανταλλακτική αξία 50 εκατομμυρίων, που για την παραγωγή του απαιτούνται μόνο κάποιες -εκατοντάδες έστω- ώρες εργασίας. Για να παραχθεί αντίστοιχη ανταλλακτική αξία στην υλική παραγωγή χρειάζεται δεκάδες εκατομμύρια σταθερό κεφάλαιο και κάποια εκατομμύρια μεταβλητό.