ΕΠΙΚΑΙΡΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΜΑΡΞΙΣΜΟΥ

Ν ΚΛΑΙΝ: το δόγμα του σοκ

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

Ένα βιβλίο¹ που βοηθάει σημαντικά στην κατανόηση του σύγχρονου καπιταλισμού, ιδιαίτερα της φάσης του που εγκαινιάστηκε τις αρχές της δεκαετίας του '70, με το πραξικόπημα στην Χιλή, και την δειλή πρωτοεμφάνιση του νεοφιλελευθερισμού.

Το βιβλίο αναπτύσσει πειστικά, χωρίς βαθύτερες θεωρητικές αναλύσεις, αλλά σχεδόν δημοσιογραφικά, και με πληθώρα στοιχείων, δύο απλές, βασικές ιδέες:

• Με το πραξικόπημα στην Χιλή και την ανατροπή του Αλιέντε, ξεκινάει μια φάση όπου οι ακραίες ιδέες της σχολής του Σικάγου, ο φρηντμανισμός, αποκτά για πρώτη φορά την δυνατότητα πρακτικής εφαρμογής, μιας και ήταν αδύνατον να εφαρμοστεί σε συνθήκες (αστικής) δημοκρατίας. Οι μαθητές της σχολής του Σικάγο, υιοθετούν την αντίληψη ότι οι ριζοσπαστικές, ακραίες νεοφιλελεύθερες απόψεις τους, δεν μπορούν να εφαρμοστούν παρά μόνο ή με μια δικτατορία, ή μετά μια σημαντική κρίση, όπως πχ μια κρίση χρέους ή ψηλού πληθωρισμού. Και αντί να περιμένουν μια πραγματική κρίση να ξεσπάσει, δημιουργούν σε κάποιες περιπτώσεις τεχνητές. Η προσπάθεια τους αυτή υποβοηθάται σημαντικά από τις συνθήκες παγκοσμιοποίησης, με την άμεση τιμωρία από τις 'αγορές', όποιου παρεκκλίνει από την ορθοδοξία.
• Η παραδοσιακή αστική δημοκρατία που χαρακτηρίζεται από μια διελκυστίνδα συμφερόντων, και διαβούλευση για την εφαρμογή τους, δηλαδή από λεπτούς ταξικούς συμβιβασμούς που αντανακλούν τον δοσμένο ταξικό συσχετισμό της στιγμής, και στην οποία οι εργαζόμενες τάξεις βλέπουν μια μερική αντιπροσώπευση κάποιων άμεσων συμφερόντων τους, αντικαθίσταται σταδιακά (τουλάχιστον στις ΕΠΑ), από μια διαπλεκόμενη εξουσία που συνδέεται στενά και απροκάλυπτα με συγκεκριμένες μερίδες πολυεθνικών, κύρια των κλάδων της πολεμικής βιομηχανίας, της ασφάλειας, των κατασκευών, της υγείας, των νέων τεχνολογιών, κλάδων που κερδίζουν από την δημιουργία και διατήρηση εντάσεων και πολέμων διαρκείας, όπου κερδίζουν μια φορά από τις καταστροφές και μια δεύτερη φορά από την 'ανοικοδόμηση'. Οι ίδιοι άνθρωποι απαρτίζουν εναλλάξ το πολιτικό προσωπικό και την διεύθυνση αυτών των πολυεθνικών, κάνοντας δυσδιάκριτα τα όρια του δημόσιου και του επιχειρηματικού συμφέροντος. Αν παλιά το πολιτικό προσωπικό φρόντιζε για το μακροπρόθεσμο συμφέρον του καπιταλισμού, σε βάρος πολλές φορές των συμφερόντων συγκεκριμένων εταιρειών, σήμερα αυτό γίνεται όλο και λιγότερο. Οι παραδοσιακές αναλύσεις για το κράτος θέλουν εκσυγχρονισμό. Ή για να το πούμε σχηματικά, με την ορολογία του Αλτουσέρ, πάμε από το κράτος 'σχέση', προς το κράτος 'εργαλείο'. Προϋπόθεση για αυτά βέβαια είναι το σοκ και δέος, μια μόνιμη κατάσταση ανασφάλειας και έκτακτης ανάγκης, γιατί σε ομαλές συνθήκες αυτά δεν είναι δυνατόν να υλοποιηθούν.

Σε αυτόν τον καμβά, αναπτύσσονται και αναλύονται οι πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις υλοποίησης αυτής της στρατηγικής στον πλανήτη. Στην Λατινική Αμερική, με ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τα στρατιωτικά πραξικοπήματα, την ΝΑ Ασία, με ιδιαίτερο χαρακτηριστικό την πίεση από τις 'αγορές' και τα χρηματιστηριακά παιγνίδια, τις χώρες του πρώην υπαρκτού, με διάφορες παραλλαγές, την Κίνα, όπου η νεοφιλελεύθερη αλλαγή γίνεται με την καθοδήγηση και υπό τις ευλογίες του ΚΚ (!), το Ιράκ, με ιδιαιτερότητα τους δύο διαδοχικούς καταστροφικούς πολέμους, την Ν Αφρική, ακόμα και τον Καναδά, μια περίπτωση που θυμίζει πολύ την Ελλάδα, ως προς την κλιμάκωση της. Επίσης η Κλάιν αναλύει και μια ιδιαίτερη περίπτωση, εκείνη της αξιοποίησης των φυσικών καταστροφών για εισαγωγή αντιδραστικών και μη δημοφιλών οικονομικών αλλαγών, όπως του τυφώνα Κατρίνα στις ΕΠΑ, ή των τσουνάμι στην Ασία.

Θα σταχυολογήσουμε μερικά σημεία από τα πάρα πολλά που η ΝΚ περιγράφει με έναν εύληπτο και σχεδόν μυθιστορηματικό λόγο:

1. Την δεκαετία του '70, η ιδέα της εθνικοποίησης των ορυχείων χαλκού στην Χιλή είναι κυρίαρχη, τόσο που και τα τρία κόμματα (δεξιό, κεντρώο, Αριστερά) να είναι υπέρ. Αυτό αντανακλά ένα γενικότερο κλίμα υπεροχής και ηγεμονίας της Αριστεράς, και οδηγεί τότε στο συμπέρασμα ότι επίκεινται βαθιές πολιτικές αλλαγές παγκόσμια. Τελικά η ίδια η εξέλιξη στην Χιλή, είναι αντιφατική, και το κυρίαρχο απλουστευτικό συμπέρασμα που έχει μείνει είναι ότι είναι δύσκολος έως αδύνατος ο ειρηνικός μετασχηματισμός του καπιταλισμού, ένα συμπέρασμα άκρως σχηματοποιημένο κατά την γνώμη μας². Εν πάση περιπτώσει τα γεγονότα αυτά σηματοδοτούν μια στροφή στον παγκόσμιο συσχετισμό δυνάμεων, που σε συνδυασμό με την λεγόμενη παγκοσμιοποίηση και τις νέες τεχνολογίες, οδηγούν σε ριζική ανατροπή του καπιταλισμού που ξέραμε, στην κυριαρχία του νεοφιλελευθερισμού, στην αποδιάρθρωση της εργατικής τάξης που ξέραμε, και στην καταστροφή σχεδόν της πλειοψηφίας των οργανώσεων της, συνδικαλιστικών και πολιτικών.
   
   
2. Ιστορικά έχουν παρατηρηθεί διάφοροι τρόποι επικράτησης του νεοφιλελευθερισμού:

• Οι δικτατορίες, κύρια στην Λ Αμερική, όπου έχουμε μια γενικευμένη και χωρίς όρια επίθεση στο σύνολο του πληθυσμού, αν και αρχή γίνεται από την Αριστερά.
• Παραδοσιακές δεξιές κυβερνήσεις, που κτίζουν συμμαχίες με την πλειοψηφία των μεσαίων στρωμάτων, ακόμα και με κομμάτια της πιο καλοπληρωμένης εργατικής τάξης³, και επιτυγχάνουν εξοντωτικές νίκες ενάντια σε κάποιο κλάδο (ανθρακωρύχοι και Θάτσερ, ελεγκτές κυκλοφορίας και Ρήγκαν).
• Μάλλον όμως πιο αποτελεσματικές φαίνεται να είναι οι σοσιαλδημοκρατικές κυβερνήσεις, που με μείγμα εξαπάτησης και συναίνεσης που επιτυγχάνεται με διάφορους θεμιτούς και αθέμιτους τρόπους, εξασφαλίζουν μια πιο ειρηνική και ελεγχόμενη ανατροπή των κατακτήσεων της εργατικής τάξης, αν και σε κάποιες περιπτώσεις αναγκάστηκαν να καταφύγουν και ανοικτή κοινοβουλευτική δικτατορία (η περίπτωση πχ της Βολιβίας).
• Ανεξάρτητα από τις πολιτικές και τα κόμματα, η νέα παγκοσμιοποιημένη οικονομία και οι εκβιασμοί των 'αγορών' παίζουν ένα πιο σημαντικό, κρίσιμο ρόλο. Χαρακτηριστικότερα και εντυπωσιακά είναι τα παραδείγματα στην Ν Ασία, στην Ρωσία, στην Ν Αφρική, περιπτώσεις για τις οποίες η ΝΚ αφιερώνει από ένα κεφάλαιο.

3. Ένα ζήτημα που αναλύει η ΝΚ (αν και λίγο απόλυτα κατά την γνώμη μας), είναι ο νέος ρόλος τού πολέμου για την ανάπτυξη του καπιταλισμό. Το αμέσως προηγούμενο διάστημα η ανάπτυξη και η ευημερία συνδέονταν με την ειρήνη και τους σχετικούς κλάδους. Σήμερα τουλάχιστον στις ΕΠΑ, το Ισραήλ και αλλού, ατμομηχανή της οικονομίας είναι οι κλάδοι που σχετίζονται με τους πολέμους, την ένταση, την ασφάλεια. Επίσης οι κλάδοι που τους συμπληρώνουν, όπως οι κατασκευές (ανοικοδόμηση των περιοχών που ισοπεδώνουν οι πολεμικές επιχειρήσεις), της υγείας, του πετρελαίου. Αναφέρει πολυκλαδικές εταιρείες που δραστηριοποιούνται ταυτόχρονα στα οπλικά συστήματα και στις κατασκευές, ή στα όπλα και στην περίθαλψη! Όχι μόνο ο πόλεμος δεν είναι πια αντικίνητρο για την ανάπτυξη, αλλά αρχίζει να γίνεται απαραίτητος. Και μάλιστα ένας πόλεμος σχεδιασμένος με νέο τρόπο, έτσι ώστε να μην τελειώνει ποτέ. Είναι μια ανησυχητική εξέλιξη, που ξαναφέρνει στο προσκήνιο την συζήτηση για τον ιμπεριαλισμό, αν και με νέους όρους που δεν μπορούν να καλύψουν οι παραδοσιακές θεωρίες. 
   
   
4. Στις ΕΠΑ, έχουν προχωρήσει την ιδέα των ιδιωτικοποιήσεων από την κοινωνική πρόνοια και τις επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας, στον πυρήνα του κράτους, στους μηχανισμούς καταστολής και στην δημόσια διοίκηση. Ο στρατός ιδιωτικοποιείται σταδιακά, κύρια η διοικητική μέριμνα, αλλά και η δημόσια διοίκηση, από τους δήμους (που αναφέρει παράδειγμα δήμου-επιχείρησης, με 4 μόνο υπαλλήλους, και όλες τις άλλες υπηρεσίες ανατεθειμένες σε εργολάβους!), μέχρι τις φυλακές, τους μηχανισμούς ασφαλείας, όπου έχουμε και μια πλήρη διαπλοκή και συγχώνευση λειτουργιών. Εδώ η ΝΚ αναφέρει πληθώρα διαφωτιστικών στοιχείων. Μιλάει αναλυτικά για τα φρούρια που χτίζονται (σύνορα με Μεξικό, Παλαιστίνη κτλ).Για τις συνοικίες-φρούρια στα ακριβά προάστια των μεγαλουπόλεων στις ΕΠΑ, με τείχη, ιδιωτική αστυνομία, κάμερες και όλα τα σχετικά μέτρα ασφαλείας. Για την χρήση εκατομμυρίων καμερών. Για την αξιοποίηση των κινητών τηλεφώνων για παρακολούθηση, για την αξιοποίηση της νέας τεχνολογίας⁴ και τα βιομετρικά δεδομένα, ακόμα την αξιοποίηση των πιστωτικών καρτών όχι για σκοπούς μάρκετινγκ αλλά για λόγους ασφάλειας. Η υστερία της ασφάλειας, έντεχνα διογκούμενη και από τα ΜΜΕ, είναι άκρως κερδοφόρα, οικονομικά και πολιτικά. 
   
   
5. Στην βάση αυτής της οικονομικής διαπλοκής, αναπτύσσεται μια πολιτική διαπλοκή μεταξύ πολιτικού προσωπικού και στελεχών πολυεθνικών. Τα στελέχη αυτά μεταπηδούν από το δημόσιο στις επιχειρήσεις και το ανάποδο, πολλές φορές διατηρούν θέσεις και στα δύο. Εδώ αναφέρει πληθώρα διαφωτιστικών παραδειγμάτων. Χαρακτηριστικές και εντυπωσιακές είναι οι περιπτώσεις Ράμσφελντ και Τσέινι. Ο Ράμσφελντ πριν γίνει υπουργός Άμυνας κατείχε μεταξύ άλλων πολλές μετοχές των εταιρειών Lochheed, Boeing, της πολεμικής βιομηχανίας, και της Gilead Sciences, του τομέα Υγείας, που παρασκεύαζε το γνωστό Tamiflu, της γρίπης των πτηνών. Επί υπουργίας του η κυβέρνηση υπέγραψε παραγγελία για το φάρμακο ύψους 1 δις δολαρίων. Αποτέλεσμα, το 2001 όταν διορίστηκε υπουργός η μετοχή της Gilead είχε $7,45, ενώ όταν παραιτήθηκε η μετοχή είχε φτάσει στα $67,60 (και μερικούς μήνες αργότερα στα $84), επιτρέποντας του να φύγει από την πολιτική πολυεκατομμυριούχος. Το ίδιο ο (αντιπρόεδρος επί Μπους) Τσέινι. Πριν πολιτευτεί ήταν διευθύνων σύμβουλος της Halliburton, που δραστηριοποιούνταν στην ανοικοδόμηση. Αποχωρεί αποκτώντας μεγάλο πακέτο μετοχών σαν αποζημίωση, που μέρος του ρευστοποιεί με κέρδος $18,5 εκατ. Παράλληλα διατηρεί 185.000 μετοχές. Τα τέσσερα πρώτα χρόνια εισπράττει από την Halliburton ετήσια αποζημίωση $211.000. Την ίδια περίοδο η κυβέρνηση υπογράφει με την εταιρεία συμβόλαια δις δολαρίων χωρίς μειοδοτικούς διαγωνισμούς για την ανοικοδόμηση στο Ιράκ, εκτοξεύοντας τα κέρδη της στα ύψη! Η τιμή της μετοχής της ανεβαίνει από $10 σε $41. ο Τσέινι πρωταγωνιστεί στην προπαγανδιστική εκστρατεία για να πειστεί η κοινή γνώμη ότι στο Ιράκ διακυβεύονταν τα εθνικά συμφέροντα των ΕΠΑ, και φυσικά μετέχει στην απόφαση για την κήρυξη του πολέμου! Η ΝΚ επίσης αναφέρει μεταξύ άλλων το παράδειγμα του επίσης γνωστού Κίσσινγκερ, που όντας βασικός σύμβουλος των Μπους-Τσέινι, ήταν πρόεδρος της Kissinger Associates, που εκπροσωπούσε ένα πελατολόγιο που περιλάμβανε τις μεγαλύτερες εταιρείες που δραστηριοποιούνταν στους τομείς των πετρελαίων, του πολέμου, και της ασφάλειας. 
   
   
6. Ένα άλλο ενδιαφέρον θέμα που θίγει η ΝΚ είναι η γρήγορη ανάπτυξη και ευημερία ενός κλάδου, της 'πλουτονομίας' όπως τον ονομάζει, που περιλαμβάνει είδη υπερπολυτελείας, που καταναλώνει μια ελίτ που κερδίζει δις από την δυστυχία των πολλών, αλλά και τις τρομακτικές αναδιανομές πλούτου που δημιουργεί η νέα οικονομία. Περιλαμβάνει φίρμες όπως η Porsche, Bulgari, κτλ, καθώς και αλυσίδες υπερπολυτελών ξενοδοχείων, που στοιχίζουν αρκετές χιλιάδες δολαρίων την βραδιά, και επεκτείνονται συνέχεια σε παρθένες περιοχές, συχνά διώχνοντας του τοπικούς πληθυσμούς, πχ ψαράδων. Αυτά δεν είναι πάντα εύκολα να γίνουν ειρηνικά, και τα πρόσφατα τσουνάμι στην Ινδονησία και αλλού έδωσαν μια ευκαιρία ώστε να εκδιωχθούν οι αυτόχθονες και να 'αξιοποιηθούν' τουριστικά σπάνιας ομορφιάς περιοχές. Είναι μια άλλη πλευρά του καπιταλισμού της καταστροφής που αφού δεν διστάζει να δημιουργήσει τεχνητές καταστροφές για την κερδοφορία (πόλεμοι), είναι φανερό ότι δεν θα άφηνε χαμένη την ευκαιρία που του δίνουν οι φυσικές καταστροφές. Ανάλογα προβλήματα αντιμετωπίζουν και άλλες περιοχές που επλήγησαν από φυσικές καταστροφές όπως πχ με τον τυφώνα Κατρίνα. 
   
   
7. Η ΝΚ εκτιμά ότι ο κύκλος αρχίζει να κλείνει. Οι χώρες της Λ Αμερικής, που πρώτες δοκιμάστηκαν από τον νεοφιλελευθερισμό με ακραίες μεθόδους δικτατορίας, προβαίνουν σε ελπιδοφόρες επιλογές. Εκτιμά ότι οι διαδικασίες που βρίσκονται σε εξέλιξη είναι πολύ πιο ώριμες από τις αρχικές προσπάθειες που ξεκίνησαν πριν περίπου 30 χρόνια. Αναφέρει δυο παραδείγματα για αυτό. Οι αριστερές κυβερνήσεις φαίνονται καλλίτερα προετοιμασμένες για ενδεχόμενο αντιδημοκρατικών εκτροπών. Το πραξικόπημα πχ στην Βενεζουέλα καταπνίγηκε από την μαζική λαϊκή κινητοποίηση που απαίτησε την επαναφορά του Τσάβες. Επίσης οι εκδηλούμενοι εκβιασμοί των 'αγορών' προκαλούν αντίμετρα από τις προοδευτικές κυβερνήσεις, όπως εθνικοποιήσεις, τοπικές ολοκληρώσεις (οικονομικές ή και πληροφόρησης), και έμπρακτη αλληλοβοήθεια μεταξύ κρατών με παρόμοιο προσανατολισμό, όπως πιστώσεις, οικονομική και τεχνική βοήθεια, ακόμα και στρατιωτικές συμμαχίες. Φυσικά οι εξελίξεις στον πλανήτη δεν θα καθοριστούν απλά από τις διεργασίες στην Λ Αμερική, αλλά στις δύσκολες εποχές που περνάμε και αυτές οι όποιες προσπάθειες είναι ένας φάρος ελπίδας.

1Και για αυτούς με λίγο χρόνο για διάβασμα, υπάρχει και το σχετικό ντοκιμαντέρ http://www.dailymotion.com/video/xg5r6u_tvxs-gr-yy-yyyyy-yyy-yyy_people#from=embed

2Για παράδειγμα η επανάσταση στην Χιλή βρέθηκε σε διπλή πίεση και από τα δεξιά και από τα αριστερά, με σημαντικό για την ήττα της το ρόλο των σεκταριστικών ομάδων που δεν μπορούσαν να εκτιμήσουν τον πραγματικό συσχετισμό δυνάμεων. Αυτό είναι φυσικό αν σκεφτούμε τι πίεση από τα αριστερά είχαν δεχτεί ακόμα και οι μπολσεβίκοι, και με τι μέσα αναγκάστηκαν να λύσουν το ζήτημα (Κροστάνδη κτλ), μέσα που δεν διέθετε μια κοινοβουλευτικά εκλεγμένη κυβέρνηση.

3Στην βάση του να μειωθούν οι φόροι και το κοινωνικό κράτος που προορίζεται για τους πιο φτωχούς.

4Είναι γνωστή η χρήση των GPS, και των δορυφορικών δεδομένων στους βομβαρδισμούς, στα λεγόμενα χειρουργικά χτυπήματα με ακρίβεια ολίγων μέτρων.